Wandelroute door de Spaarndammerbuurt

1. Domela Nieuwenhuis

Met zijn vuist in de lucht, staat Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846 -1919) op zijn sokkel. Vanwege het beledigen van koning Willem III werd deze socialistische voorvechter tot 7 maanden gevangenschap veroordeeld en staat dan ook symbool voor de opkomst van de arbeidersbeweging in de 19e eeuw. Het beeld van kunstenaar Johan Polet is op 29 augustus 1931 onthuld en verbeeldt de gevangenisstraf. Onderaan de sokkel is Prometheus afgebeeld, die in de Griekse mythes het vuur uit de hemel stal en het aan de mensen gaf, waarna hij door de oppergod Zeus voor straf aan een rots geketend werd.

• Domela Nieuwenhuis | Houtmankade

2. Overvloed en Verkeer

Aan weerszijden van het viaduct staan twee beelden, gemaakt door stadsbeeldhouwer Hildo Krop. Overvloed laat een mensenpaar zien. Dit beeld is geïnspireerd op het gedicht Pan van Herman Gorter, waarin de Griekse god Pan de schatten der aarde uitstort over de mensheid. Het andere beeld, Verkeer, toont een aardbol omgeven door drie arbeiders waaronder een mijnwerker, een havenwerker en een spoorwegarbeider. Opvallend zijn de slangenkoppen onder de beelden, waarin de zege van de arbeidersklasse op het kapitaal wordt bezongen. De slang symboliseert het kapitaal dat door de arbeidersklasse vertrapt wordt. De communistische Krop bedoelde het waarschijnlijk als opwekkende stimulans voor de vele arbeiders die in de achtergelegen Spaarndammerbuurt woonden.

• Overvloed en Verkeer | Nassauplein

3. Domela Nieuwenhuisplantsoen

Achter het viaduct vind je aan je linkerhand het Domela Nieuwenhuisplantsoen. Ooit stond hier de grote Maria Magdalenakerk van architect Pierre Cuypers. De kerk werd in 1967 gesloopt. Het braakliggende terrein werd op initiatief van de bewoners ingericht als plantsoen, waarbij de vorm van de Maria Magdalenakerk als contour werd aangebracht.

• Domela Nieuwenhuisplantsoen

4. Sint Alfonsusschool

Hier heeft vroeger de Sint Alfonsusschool gestaan. Op 22 maart 1944 stortte in deze straat een Amerikaanse bommenwerper neer. Omdat het woensdagmiddag was, waren de kinderen vrij en bleef het aantal doden beperkt tot 3. Voormalig buurtbewoner Emiel Ros heeft ervoor gezorgd dat er een plaquette in de straat kwam, als blijvende herinnering aan deze dag.

• Sint Alfonsusschool | Westzaanstraat 71

5. Verzetsstrijders

Deze straten zijn genoemd naar 2 voormalige buurtbewoners die actief betrokken waren bij het verzet in de Tweede Wereldoorlog. Beide waren – zoals zo velen in de Spaarndammerbuurt – actief lid van de Communistische Partij Nederland (CPN).

• Van Noordtkade & Henk Curièrekade

6. Suikerfabriek

In deze omgeving heeft de Wester Suiker Raffinaderij gestaan. Het was ooit de grootste suikerfabriek van Nederland en stond bekend om zijn suikerstroop. Al in 1919 werd het bedrijf onderdeel van de Centrale Suiker Maatschappij (CSM). Het kantoor aan de Spaarndammerstraat werd toen verlaten, maar de fabriek heeft nog jarenlang gefunctioneerd. Op 1 november 1965 sloot het bedrijf echter helemaal zijn poorten. Ruim 250 arbeiders werden ontslagen, waarvan de helft aan de slag kon in de fabriek bij Halfweg. De naam Suikerplein herinnert nog aan de raffinaderij, net als een kleine toegangspoort aan de Van Noordtkade die in 1994 ontworpen is door kunstenares Joke Overwater.

• Suikerfabriek | Suikerplein

7. Voetbalveld

In het begin van de vorige eeuw lag hier een voetbalveld waar de arbeiders van de Houthaven en het personeel van de spoorwegen op warme zomeravonden een potje voetbal speelden, zoals Jan Mens in het boek De Gouden Reaal beschrijft. Tussen 2 palen werd als bovenlat voor het doel een lint gespannen en daar moesten de ‘Bikhamertjes’ en de ‘Stootijzertjes’ de bal in zien te krijgen. Op 11 oktober 1907 richtten de Spaarndammerbuurters een echte voetbalclub op, later bekend als DWS (Door Wilskracht Sterk). Toen DWS in 1938 kampioen werd, liep de hele Spaarndammerbuurt uit om het kampioensteam te ontvangen. De club ging zelfs betaald voetbal spelen en werd in 1964 landskampioen bij de profs. De velden bij de Spaarndammerdijk waren toen echter al verruild voor een complex verderop in West, en het Olympisch Stadion.

• DWS | Spaarndammerdijk

8. Spaarndammerdijk

De Spaarndammerdijk was een hoge zeedijk die vanaf de Haarlemmerpoort naar Spaarndam liep. De dijk is al in de tweede helft van de 13e-eeuw aangelegd en beschermde het achterland tegen het water van het IJ en de Zuiderzee. Het was ook een belangrijke uitvalsroute tussen Amsterdam en Haarlem. Er stonden verschillende buitenverblijven. Rijke Amsterdammers, Rembrandt van Rijn bijvoorbeeld, maakten er vaak een wandeling.

• Spaarndammerdijk

9. Het Rode Plein

Aan het Zaandammerplein staan woningen die door de architect K.P.C. de Bazel in opdracht van de Gemeentelijke Woningdienst zijn ontworpen. De woningen waren onderdeel van het 3500-woningenplan dat de de allerarmsten woonruimte moest bieden. De woningen waren soberder dan die van de woningbouwverenigingen en hadden geen grote keuken, maar slechts een spoelhok. Er woonden veel communisten en het Zaandammerplein stond dan ook bekend als het ‘Rode Plein’. Op 1 mei, de Dag van de Arbeid, ging bij bijna alle huizen de rode vlag uit.

• Het Rode Plein | Zaandammerplein

10. Oorlogsmonument

Hier bevindt zich een klein oorlogsmonumentje. Iedere 4 mei vindt hier de dodenherdenking plaats en speelt TAVENU. Na de 2 minuten stilte gaan dan de vlaggen van de geallieerden omhoog. Een daarvan is nog altijd de vlag van de voormalige Sovjet Unie, met hamer en sikkel. Het laat zien hoe groot de invloed van de Communistische Partij Nederland in deze buurt was. Het monumentje is ontworpen door architect G.A. Roobol, die ooit op het Zaanhof woonde, en bestaat uit een golf van bakstenen. Het sluit daarmee goed aan op de Amsterdamse School-bebouwing in de omgeving. Let goed op de spreuken die boven de poorten aan dit plein staan. Een van de spreuken refereert aan de Woningwet die in 1901 in het parlement is aangenomen en het mogelijk heeft gemaakt dat in Amsterdam op grote schaal sociale woningbouw voor arbeiders tot stand is gebracht.

• Oorlogsmonument | Zaanhof

11. Amsterdamse School

Beroemd zijn de 2 woningcomplexen van Eigen Haard aan het Spaarndammerplantsoen. Zij zijn ontworpen door de architect Michel de Klerk, één van de grote inspiratoren van de Amsterdamse School. Overal aan het complex zien we details: molentjes, bijzondere baksteenverbanden, siersmeedwerk, hangende dakpannen en fraai vorm gegeven huisnummers. Het gebouw wordt, naar zijn driehoekige vorm, Het Schip genoemd. Van oorsprong herbergde het 102 woningen, een vergaderhuisje en een postkantoor. Tot 3 jaar geleden was het gebouw onder de naam De Catamaran als basisschool in gebruik. Toen de school verhuisde, liet Museum Het Schip, dat al een museumwoning en een postkantoor voor het publiek had opengesteld, de school verbouwen tot museum. Er is nu een vaste expositie over de Amsterdamse School te bewonderen. Arbeiderspaleis Het Schip staat er nu weer in haar volle glorie bij. De huizen zijn gemoderniseerd voor de bewoners en bezoekers uit de hele wereld graag komen hier graag naar de volkshuisvesting kijken.

• Museum Het Schip | Oostzaanstraat 45

Museum Het Schip

Deze wandelroute is mede mogelijk gemaakt door Museum Het Schip. Het museum biedt veel extra informatie over de bijzondere periode van de Amsterdamse School en de beginjaren van de volkshuisvesting. Ook vertrekt er elk uur een rondleiding onder leiding van een gids langs diverse museale binnenruimtes. Deelname aan de rondleiding is gratis op vertoon van je entreebewijs.